Về Cội Nguồn Nho Giáo Với Những Lời Dạy Của Chủ Tịch Hồ Chí Minh
Bài Trích nguyên văn của: Tác giả: Lương Duy Thứ
HỒ CHÍ MINH ĐƯỢC ĐÀO LUYỆN TRONG NHO GIÁO VIỆT NAM
Năm 1923, trong lý lịch tự khai khi đến Liên Xô, Nguyễn Ái Quốc (sau 1941 về nước lãnh đạo Cách mạng giải phóng dân tộc mới đổi tên Hồ Chí Minh) tự giới thiệu: “Tôi xuất thân từ một gia đình nhà nho, nơi mà các thanh niên đều theo học đạo Khổng”. Rồi tại Đại hội Quốc tế cộng sản năm 1935, Nguyễn Ái Quốc lại ghi trong lý lịch: “Thành phần gia đình nhà nho”.
Quả vậy, gia đình Hồ Chí Minh là một gia đình Nho học. Thân sinh, cụ Nguyễn Sinh Sắc đỗ phó bảng trong kỳ thi Hội năm 1901. Đương thời, người đỗ đạt có thể làm quan cai trị cả một vùng, nhưng giàu lòng nhân ái, lại nặng nợ non sông, cụ từ quan đi làm thuốc chữa bệnh cho dân nghèo và dạy chữ nho. Huyện Nam Nam
Tác giả: Lương Duy Thứ
Vấn đề Hồ Chí Minh với Nho giáo đã được đề cập từ Hội thảo Quốc tế Hồ Chí Minh anh hùng giải phóng dân tộc, danh nhân văn hoá nhân loại ở Hà Nội năm 1990. Bản thân tôi cũng có một số báo cáo đã được đưa vào kỷ yếu: Hồ Chí Minh với văn hoá Trung Quốc – sự gặp gỡ giữa các nhân cách văn hoá và cá tính sáng tạo (1). Trong báo cáo này tôi nói đến sự gặp gỡ về nhân cách văn hoá giữa Hồ Chí Minh với Khổng Tử và Tôn Trung Sơn; sự gặp gỡ về sáng tạo văn chương giữa Hồ Chí Minh với thơ Đường và Lỗ Tấn.
Từ đó đến nay cũng có nhiều người bàn luận vấn đề này. Nói cách khác vấn đề không mới. Nhưng riêng tôi thì có sự đổi mới về cách nhìn. Sự đổi mới này cũng bắt nguồn từ công cuộc Đổi mới hơn chục năm nay ở Việt Nam
Để triển khai đề tài, bài viết sẽ gồm 3 phần:
I Văn hoá Việt Nam đã tiếp biến (Acculturation) Nho giáo Trung Quốc để kết hợp với Nho giáo Đại Việt hình thành một loại Nho giáo Việt Nam lấy nghĩa làm trọng.
II Hồ Chí Minh được đào luyện trong môi trường Nho giáo Việt Nam
III Những lời dạy của Người có cội nguồn Nho giáo Việt Nam
I Văn hoá Việt Nam đã tiếp biến (Acculturation) Nho giáo Trung Quốc để kết hợp với Nho giáo Đại Việt hình thành một loại Nho giáo Việt Nam lấy nghĩa làm trọng.
Đây là một luận đề lớn, có thể viết thành một cuốn sách. Vả lại chúng cũng phải chờ đợi những thành tựu mới về phương diện khảo cổ, về những nghiên cứu văn hiến cổ.
Ở đây xin chỉ nêu vắn tắt quan điểm của tôi, giành số trang cho phần 2 và 3.
Theo tôi quan điểm sau: Trước khi tiếp xúc với văn hoá Hán vào đầu Công nguyên,người Việt cổ đã có nền văn hoá của riêng mình. Nhiều nhà nghiên cứu gọi đó là nền văn hoá Âu Lạc. Văn hoá Âu Lạc thuộc loại hình nông nghiệp lúa nước, nguyên người Việt cổ đã có nền văn hoá của riêng mình. Nhiều nhà nghiên cứu gọi là nền văn hoá Âu Lạc. Văn hoá Âu Lạc thuộc loại hình nông nghiệp lúa nước, ở nhà sàn, cấy lúa nước, thờ chim và rắn. Đó là một trong các chi nhánh của loại hình văn hoá Đông Nam Á.
Một nghìn năm Bắc thuộc và tiếp đó một nghìn năm độc lập nhưng luôn luôn phải đối phó với quân xâm lược đến từ phương Bắc, văn hoá Việt cổ đã tiếp biến những giá trị văn hoá Trung Hoa mà nổi bậc nhất là chữ Hán và Nho giáo để bổ sung và hoàn thiện nền văn hoá Việt. Về điểm này có thể đọc cuốn Văn hoá và đổi mới của cố vấn BCHTƯ Đảng CSVN Phạm Văn Đồng, trong đó ông khẳng định: 1000 năm Bắc thuộc, Việt Nam chủ yếu tiếp biến chữ Hán để làm ra chữ Nôm và Nho giáo để làm ra Nho giáo Việt Nam.
Có thể chấp nhận quan điểm của giáo cư Nhật Bản Tsuboi Yoshiharu mà cũng là quan điểm của nhiều nhà nghiên cứu Việt Nam rằng Nho giáo Việt Nam lấy chữ Nghĩa làm đầu (trong lúc đó Nho giáo Trung Quốc lấy chữ Trung làm đầu, Nho giáo Hàn Quốc lấy chữ Thuần làm đầu (3). Tôi không hiểu Nho giáo ở Nhật Bản, ở Hàn Quốc nhưng tôi bày tỏ lòng kính trọng đối với giáo sư Tsuboi Yoshiharu vì ông đã thông cảm với người Việt Nam trong hoàn cảnh khác người Nhật, người Hàn là luôn luôn bị phương Bắc đe doạ và Nho giáo đến với dân tộc chúng tôi như một lý thuyết của thể chế cai trị và người Việt Nam đã khôn khéo tiếp biến nó để chống lại sự xâm lược, tăng thêm nội lực của nền văn hoá dân tộc. Chính vì được sản sinh trong hoàn cảnh như vậy cho nên người Việt Nam đề cao chữ “nghĩa”, là một phạm trù đạo đức của Nho giáo và cả của Mặc gia trong đó nhấn mạnh sự đoàn kết tương thân tương ái và còn nhấn mạnh cả kỷ cương trong quan hệ giữa cộng đồng và cá nhân. Chữ nghĩa gồm phần trên là chữ Dương với thuộc tính cộng đồng, phần dưới là chữ Ngã với thuộc tính cá thể . Như vậy “nghĩa” là một phạm trù đạo đức xác định sự gắn kết giữa người với người trong yêu cầu đặt lợi ích cá nhân dưới lợi ích cộng đồng.
Có lẽ cần tham khảo thêm ý kiến của một số người cho rằng Nho giáo Việt Nam
- Về vấn đề Nho giáo Việt Nam
Nhìn tổng quát, đó là cảm hứng trách nhiệm (sens de la responsabilité); trách nhiệm với cuộc đời, với gia đình, với làng nước và trách nhiệm với cả suy nghĩ và hành động thầm kín của bản thân. Trên tinh thần đó họ tiếp thu dễ dàng mệnh đề Tu thân, tề gia, trị quốc.. Có thể họ không biết chữ lễ của Khổng Tử có hàm nghĩa gì, cũng không cực đoan đến mức “thịt thái không vuông vắn thì không ăn, chiếu giải không ngay ngắn thì không ngồi” nhưng họ thấy cần có lễ, cần có tôn ti trật tự “ăn xem nồi, ngồi xem hướng” … Khổng Tử còn có sự phân biệt nhân (quân tử) và dân (tiểu dân) và từng nói: Dân chỉ cần bảo họ làm không cần cho họ biết (làm để làm gì) (Dân khả sử cho chi, bất khả sử trí chi. Thái Bá) nhưng người dân Việt vốn giàu tinh thần tương thân ái “Nhiễu điều phủ lấy giá gương, Người trong một nước phải thương nhau cùng” đã tiếp thu chữ Nhân của Khổng Tử với nội hàm trung (Kỷ sở lập, lập ư nhân – Điều mình không muốn thì cũng tránh cho người khác). (Trung dung. Lễ Ký) Tương tự như thế, họ tiếp thu tư tưởng dân bản của Mạnh Tử, nhưng cũng chủ yếu tiếp thu mệnh đề: Dân vi quý, quân vi khinh… và tư tưởng đó được thể hiện rõ qua câu ca dao cổ: Con vua thì lại làm vua, con sãi ở chùa thì quét lá đa. Bao giờ dân nổi cơn qua, con vua thất thế thì ra quét chùa. Tư tưởng này cũng được nhà văn hoá lớn Nguyễn Trãi (thế kỷ 15) nhắc lại trong lời khuyên: Dân như nước, vua như thuyền; nước dâng thuyền cũng có thể lật thuyền.
Nói vắn tắt, đại đa số nhân dân lớp dưới đã tiếp thu những mệnh đề về lòng nhân ái vị tha và tinh thần trách nhiệm với xã tắc cũng như ý thức tự cường của Nho giáonguyên thuỷ vốn rất gần gũi với nhân sinh quan và đạo đức quan của người Việt cổ. Sự tiếp thu này không phải thông qua sách vở hay trường học mà chủ yếu thông qua các ông đồ nho ở làng quê.
Trở lên trên là nhìn cội nguồn Nho giáo Việt Nam
Nho giáo Trung Quốc truyền vào Việt Nam
Chúng ta đều biết đời Hán có số lượng nhà nho nhiều nhất và có khuynh hướng trọng sử, đề cao kinh Xuân thu. Đổng Trọng Thư là người luận giải Xuân Thu kỹ càng nhất. Ngoài ra còn có Tư Mã Thiên, Lưu Hướng, Lưu Hâm, Dương Hùng, Vương Sung… Vào thời Lê – Việt Nam, các học giả Ngô Thì Du (viết 7 trong số 17 hồi của Hoàng Lê Nhất Thống Chí), Phạm Đình Hổ (tác giả cuốn Tang thương ngẫu lục) rồi Phan Huy Chú, Cao Bát Quát và sau đó Lý Văn Phức, Nguyễn Văn Siêu đều có xu hướng trọng Hán Nho, đề cao Xuân Thu học tập Sử Ký.
Chúng ta cũng biết Đường Nho đề cao Tứ Thư đặc biệt là Luận Ngữ và Mạnh Tử. Những người theo khuynh hướng Đường Nho. Họ đặc biệt coi trọng Kinh dịch trong Ngũ Kinh và Trung Dung, Đại học trong Tứ Thư. Có lẽ cái mà người ta thường phê phán Tống Nho là tuyệt đối hoá vương quyền. Triều Nguyễn với Gia Long (1802-1820), Minh Mạng (1820-1840), Thiệu Trị (1841-1847), Tự Đức (1848-1883)… đã rập khuôn lý thuyết triết học và thể chế chính trị Tống Nho. Trong đó chỗ thể hiện điểm cực đoan của Tống Nho rõ nhất là điều khoản 4 không (Tứ bất) trong Hoàng triều luật. Đó là thi cử không lấy trạng nguyên (giành chỗ cao nhất cho vua) triều đình không đặt tể tướng, hậu cung không được sách phong Hoàng hậu, tước vương không phong cho ngoại tộc.
Triều Nguyễn, văn nhân học sĩ theo phái Tống Nho gồm hai loại: Loại thứ nhất gồm các bề tôi vào sinh ra tử với chúa Nguyễn như Trịnh Hoài Đức, Ngô Nhân Tĩnh, Lê Quang Định, … hoặc không có công phò tá khai sơn nhưng có tài, trở thành nhà lý luận đắc lực như Đặng Đức Siêu, Nguyễn Đăng Tuân, Hoàng Kim Xán. Loại thứ hai gồm những nhà khoa bảng đương triều được phong tước lộc như Trương Đăng Quế, Hà Duy Phiên, Phan Thanh Giản, Trần Bích San… Cũng cần kể thêm các vị vua như Minh Mạng (Nguyễn Phước Hiệu), Thiệu Trị (Nguyễn Phước Miên Tông), Tự Đức (Nguyễn Phước Thì) và các thân vương như Miên Thẩm (Tùng Thiện Vương), Miên Trinh (Tuy Lý Vương)…
Tóm lại, nói đến cội nguồn Nho giáo ở Việt Nam
II HỒ CHÍ MINH ĐƯỢC ĐÀO LUYỆN TRONG NHO GIÁO VIỆT NAM
Năm 1923, trong lý lịch tự khai khi đến Liên Xô, Nguyễn Ái Quốc (sau 1941 về nước lãnh đạo Cách mạng giải phóng dân tộc mới đổi tên Hồ Chí Minh) tự giới thiệu: “Tôi xuất thân từ một gia đình nhà nho, nơi mà các thanh niên đều theo học đạo Khổng”. Rồi tại Đại hội Quốc tế cộng sản năm 1935, Nguyễn Ái Quốc lại ghi trong lý lịch: “Thành phần gia đình nhà nho”.
Quả vậy, gia đình Hồ Chí Minh là một gia đình Nho học. Thân sinh, cụ Nguyễn Sinh Sắc đỗ phó bảng trong kỳ thi Hội năm 1901. Đương thời, người đỗ đạt có thể làm quan cai trị cả một vùng, nhưng giàu lòng nhân ái, lại nặng nợ non sông, cụ từ quan đi làm thuốc chữa bệnh cho dân nghèo và dạy chữ nho. Huyện Nam Nam
Cần nói rõ là cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20, khi mà thực dân Pháp ra sức đàn áp mọi sự chống đối để áp đặt nền thống trị của chúng thì ở Việt Nam vẫn có hai hạng nhà nho. Một bên gồm các kẻ sĩ “trọng nhân”, “trọng dân” được coi là “chân nho” như Nguyễn Hữu Huân, Phan Đình Phùng, Trần Quý Cáp… bị thực dân chặt đầu, đào mồ. Một bên nữa cũng là nhà nho nhưng là “ngụy nho”, hay nói như các nhà nghiên cứu Trung Quốc là “dương nho, âm Pháp”. Họ cũng nói nhân nghĩa nhưng quyền mưu cơ biến, móc ngoặc với bọn thực dân để bán nước hại dân, đục nước béo cò, như Nguyễn Thân đào mồ Phan Đình Phùng, đốt xác bắn ra biển. Hay như Phạm Ngọc Quát chặt đầu Trần Quý Cáp để được thưởng công.
Vùng Nghệ An Hà Tĩnh là vùng nổi tiếng Nho học – trước khi nổi tiếng là vùng Cách mạng Cộng sản Hồ Chí Minh tự giới thiệu gia đình mình theo đạo Nho, các thanh niên đều học đạo Nho là chỉ “chân nho”, “chính nho” trái ngược với “ngụy nho”, “tà nho”.
Nguyễn Sinh Công (tên hồi nhỏ của Hồ Chí Minh) và người anh Nguyễn Sinh Khiêm đã được cha dạy vỡ lòng chữ Hán. Nhập môn là sách Tam thiên tự, sau đó là Tam tự kinh mà các thế hệ Việt Nam
Năm tuổi (1895) Nguyễn Sinh Công theo cha vào sống ở Huế. Người anh được đổi tên là Nguyễn Tấn Đạt và em là Nguyễn Tất Thành để đến trường (tên để đi học gọi là tên chữ – tự). Sáu năm sau, năm 1901 mẹ mất, Tất Thành về sống ở quê ngoại. Sau đó 3 năm (1904) lại vào Huế lần thứ 2 và học trường tiểu học Đông Ba hai năm, rồi thi đỗ vào trường Quốc học Huế. Hai năm sau vì tham gia cuộc đấu tranh chống thuế mà bị đuổi học. Người đi vào phía Nam vào dạy ở trường Dục Thanh (Phan Thiết) một năm rồi vào Sài Gòn xin học ở trường công nhân hàng hải Ba Son để tìm cách đi sang châu Âu tìm hiểu thế giới. Tại đây Người gặp ông chủ tàu Latouche Tréville rồi xin làm bồi bàn trên tàu. Ngày 5 tháng 6 năm 1911, Người theo tàu rời bến Nhà Rồng – Sài Gòn bắt đầu cuộc sống Tây du 30 năm, qua hơn 10 nước, để đến 1941 trở về Cao Bằng phát động cuộc Cách mạng giải phóng dân tộc (4).
Nhắc qua vài nét tiểu sử Hồ Chí Minh để khẳng định một điều: Người xuất thân từ nhà nho. Sự giáo dục vỡ lòng tuổi thơ là giáo dục Nho học. Đó chính là sự dạy dỗ củanhà nho Nguyễn Sinh Sắc, của môi trường Quốc học ở cố đô Huế cũng như trường Hán học Dục Thanh ở Phan Thiết. Sau này, Người tiếp thu văn hoá Âu Mỹ, văn hoá Nga xô viết và cũng rất thành đạt. Chứng cớ là các truyện ký viết bằng tiếng Pháp của Người được nhà văn Pháp Vaillant Coutourier thừa nhận. Người viết báo bằng tiếng Nga, coi nhân văn vĩ đại Léon Tolstoi là thầy và bắt chước ông viết một số truyện ngắn. Mặc dù vậy, chữ Hán và Nho học là nét vẽ đầu tiên trên tâm hồn trẻ thơ của Người.
Đương nhiên, chữ Hán và Nho học nói ở đây đã được tiếp biến qua sự sàng lọc của tâm thức văn hoá Việt Nam Nam Nam đã sáng tạo ra chữ Nôm và từ Nho giáo sáng tạo ra Nho học Việt Nam
Trong báo cáo khoa học : Hồ Chí Minh với văn hoá Trung Quốc đọc tại hội thảo quốc tế Hồ Chí Minh anh hùng giải phóng dân tộc, danh nhân văn hoá thế giới năm 1990, tôi có nhận định: Hồ Chí Minh chỉ tiếp thu Nho giáo nguyên thuỷ (tức Khổng Mạnh) mà ít nói đến Hán Nho, Tống Nho, và trong 4 vế tư tưởng chính trị – đạo đức của Khổng Mạnh là Tu thân, Tề gia, Trị quốc, Bình thiên hạ, người chỉ nhấn mạnh vế thứ nhất là Tu thân.
Điều này càng được khẳng định vì qua sự nghiên cứu ảnh hưởng của Nho giáo đối với đời sống văn hoá, tôi thấy Nho giáo nguyên thuỷ mang nhiều yếu tố nhân văn và dân chủ nhất. Đồng thời, cũng có thể xem Nho giáo nguyên thuỷ như một thứ lý thuyết về luân lý của phương Đông, răn dạy con người sống đúng đạo, có trách nhiệm. Đó là những tín hiệu rất gần gũi với văn hoá bản địa Việt Nam
Trước công nguyên – nghĩa là trước khi Nho học vào Việt Nam
Mặc dù vậy, có phần chắc là trước khi tiếp biến đạo Nho thì nguyên thuỷ. Người Việt sống gần gũi với thiên nhiên, sùng bái thần núi và thần nước. Trong bối cảnh đó, những giào điều có định hướng chính trị rõ rệt của Hán Nho hầu như là một sự ràng buộc. Bởi vậy nó chỉ tồn tại ở tầng lớp trên, ở nhà quan, còn với dân chúng lớp dưới thì tồn tại một dòng nước ngược. Bên cạnh câu hát “Con vua thì lại làm vua, Con sãi ở chùa thí quét lá đa”, còn có câu hát “Bao giờ dân nổi can qua, con vua thất thế lại ra quét chùa”. Bên cạnh tam tòng thì có câu ca dao “Con ơi, mẹ muốn lấy chồng”.
Người Việt chỉ tiếp nhận những giáo lý thích hợp với truyền thống của mình để làm giàu có thêm nền văn hoá của mình. Đó là một nét đặc sắc của lịch sử văn hoá dân tộc. Những giáo lý về phẩm chất người quân tử, trượng phu, hào kiệt, những chuẩn tắc đạo đức trong quan hệ giữa người với người mà các ông đồ nho dạy cho học trò là phù hợp với đạo lý vốn có của người Việt. Sự tiếp biến các giáo lý đó đã tạo nên một nền Nho học Việt Nam , có cội nguồn Nho giáo Trung Quốc nhưng lại mang sắc thái Việt Nam
III NHỮNG LỜI DẠY CỦA NGƯỜI CÓ CỘI NGUỒN NHO GIÁO VIỆT NAM
nên đã khéo léo đưa chân lý cách mạng đến với người dân bình thường bằng cách nói thân thuộc.
Chủ tịch Hồ Chí Minh đã dùng những từ ngữ, những mệnh đề của Khổng Mạnh vốn rất thân thuộc với truyền thống văn hoá Đại Việt để thức tỉnh dân tộc, truyền cho nhân dân ý thức tự cường để đứng lên làm chủ đất nước.
Trước hết, Người hay nhắc đến thế giới Đại đồng với thuộc tính cơ bản của nó là Tứ hải giai huynh đệ. Chúng ta đều biết Đại đồng là một nội dung quan trọng trong tư tưởng chính trị, tư tưởng đạo đức và tư tưởng giáo dục.
Tư tưởng chính trị của Khổng Tử trước hết được thể hiện ở lý tưởng về một thế giới Đại đồng. Tư tưởng này được nói rõ trong thiên Lễ vận thuộc Kinh lễ. “Đạo đức lớn được thực hành thì thiên hạ là của chung. Kén chọn kẻ có tài đức ra làm việc. Giảng giải điều tín nghĩa, sửa trị điều hoà mục. Cho nên mọi người không riêng thân cha mẹ mình, không riêng yêu con cái mình, khiến người già cả có chỗ sử dụng năng lực, các thiếu niên được nuôi dạy khôn lớn. Thương người goá bụa, thương kẻ mồ côi và những người già không nơi nương tựa. Người tàn tật phải có chỗ nuôi dưỡng, con trai đều có nghề nghiệp, con gái đều có chồng con. Như vậy thì của cải vứt bỏ dưới đất cũng không ai nhặt mà cũng không cần thiết phải cất giữ cho riêng mình. Còn về năng lực thì e không có cách gì để thi thố mà không cần phải giữ làm của riêng. Do đó mọi âm mưu đều bị mai một mà không thể xảy ra, mọi hành vi trộm cắp, gây rối, giặc cướp đều không thể nổi dậy, cửa ngõ không cần đóng. Như thế gọi là “Đại đồng”.
Trong bài Le Grand Confucius (Đức Khổng Tử vĩ đại) đăng trên tạp chí Communise số ra ngày 15/05/1921 Nguyễn Ái Quốc (khi đó mới 31 tuổi) đã giới thiệu thuyết Đại đồng như sau:
“Đức Khổng Tử vĩ đại (năm 551 trước Công nguyên) khởi xướng nền đại đồng và thuyết giáo quyền bình đẳng về của cải. Người nói tóm lại là: Nền hoà bình trên thế giới chỉ nảy nở từ nền Đại đồng trong thiên hạ. Người ta không sợ thiếu mà chỉ sợ không công bằng” (6).
Có thể thấy Khổng Tử hướng tới một xã hội lý tưởng, thiên hạ như gia đình, mọi người coi nhau như anh em một nhà, cùng hưởng thụ các quyền lợi cùng có trách nhiệm với nhau. Trong những ngôn từ rải rác đó đây, Khổng Tử quan niệm thời xa xưa đã tồn tại một xã hội như vậy, nhưng do lễ nhạc nhà Chu suy vi, nên xã hội ngày một xấu đi. Oâng chủ trương khôi phục lễ nhạc nhà Chu để xây dựng một thế giới Đại đồng. Lý tưởng chính trị đó của ông được một nhà tư tưởng cận đại là Khang Hữu Vi thuyết giải trong sách Đại đồng thư. Người Việt Nam
Tất nhiên, Đại đồng là gì cũng không ai giải thích được rõ ràng, có điều nó gắn với thuộc tính “Tứ hải giai huynh đệ” là một cách sống rất gần gũi với nhân sinh quan người Việt cổ thể hiện qua câu ca dao có từ thời Hai Bà Trưng:
“Nhiễu điều phủ lấy giá gương
Người trong một nước phải thương nhau cùng”
Hồ Chí Minh khi đã trở thành lãnh tụ dân tộc rất thích câu ca dao này. Có thể đi ngược lên trên một thời gian, vào khoảng 1940-1945 chính người đã dịch lời bài ca của Quốc tế cộng sản và dùng từ Đại đồng để dịch từ Internationale.
Điều lý thú là năm 1965 khi đó chủ tịch Cộng hoà nhân dân Trung Hoa hồi đó là Lưu Thiếu Kỳ, Hồ Chủ Tịch đã đọc hai câu thơ:
“Quan sơn muôn dặm một nhà
Bốn phương vô sản đều là anh em.”
Rõ ràng, tư tưởng Tứ hải giai huynh đệ của Khổng Tử đã ăn sâu vào tiềm thức người Việt Nam
Từ tư tưởng chính trị Đại đồng. Khổng Tử đã đề cập đến tư tưởng công bằng xã hội. Oâng nói:
“Người cai quản quốc gia không lo thiếu của cải mà lo phân phối không đều, không lo nghèo đói mà lo lòng dân không yên. Đại phàm đều thì không nghèo, hoà thì không thiếu, yên thì không sợ nghiêng đổ” (Hữu quố gia giả, bất hoạn quả nhi hoạn bất quân, bất hoạn bần nhi hoạn bất an. Cái quân vô bần, hoà vô quả, an vô khuynh. Luận ngữ Quý thị).
Có thể thấy, tư tưởng công bằng của Khổng Tử đã đối mặt với sự phân chia giai cấp bắt đầu xuất hiện trong xã hội nô lệ nhưng nó đã đụng chạm đến vấn đề cơ bản của quy luật phát triển xã hội loài người. Trong thời kỳ chống Mỹ cứu nước, ở miền Bắc xã hội chủ nghĩa, chúng ta buộc phải thực hiện chế độ phân phối thời chiến, Bác Hồ đã từng nhắc nhở cán bộ:
“Không sợ thiếu chỉ sợ không công bằng, không sợ đói chỉ sợ lòng dân không yên”.
Năm 1946, chủ tịch Hồ Chí Minh sang Pháp đàm phán, nhân dân cả nước lo sợ bọn thực dân hiếu chiến tráo trở, lại lo sợ tình hình trong nước bất ổn. Hồ Chủ tịch đã chỉ định cụ Huỳnh Thúc Kháng, vốn là một vị túc nho vừa được Người mời ra gánh vác việc nước, thay mặt Người giải quyết mọi công việc. Tiễn đưa ở sân bay Gia Lâm, cụ Huỳnh Thúc Kháng xin Hồ Chủ tịch một lời khuyên. Hồ Chủ tịch nói ngắn gọn: “Dĩ bất biến ứng vạn biến>” (Lấy sự không thay đổi để đối phó với mọi cái thay đổi). Đó là một mệnh đề trong Kinh Dịch, hơn thế đó còn là tinh tuý của Kinh Dịch, nói cụ thể hơn là tinh tuý của triết học nhân sinh trong Kinh Dịch. Chúng ta biết ngoài phần triết học tự nhiên với mệnh đề nổi tiếng “Thái cực lưỡng nghi, lưỡng nghi sinh tứ tượng, tứ tượng sinh bát quái, bát quái sinh vạn vật”, Kinh Dịch còn có phần triết học nhân sinh trong đó nổi bậc lên những yêu cầu đối với người quân tử mà hai mệnh đề nổit tiếng nhất là:
“Thiên hành kiện, quân tử dĩ tự cường bất tức
Địa thế khôn, quân tử dĩ hậu đức tải vật.”
(Trời vận hành khoẻ khoắn, người quân tử cần theo gương trời mà tự cường không nghỉ. Đất đai rộng rãi, người quân tử nên theo gương đất mà lấy đức dày chở muôn vật)
Như vậy tinh thần cơ bản của phần triết học nhân sinh của Kinh Dịch là vận hành biến dịch, tự cường, không vì bất trắc mà lùi bước, lấy lòng khoan dung để giúp đỡ mọi người cùng tiến lên với mình. Lời dặn ứng khẩu của chủ tịch Hồ Chí Minh với vị túc nho Huỳnh Thúc Kháng chứng tỏ mức độ nghiên cứu uyên thâm Kinh Dịch của Người.
Cũng trong những ngày gian nan trắc trở đó của cách mạng, khi một nữ sĩ (bà Hằng Phương) tặng gói cam, Người làm bài thơ cảm tạ như sau:
“Cám ơn bà biếu gói cam
Nhận thì không đúng, từ làm sao đây
Ăn quả nhớ kẻ trồng cây
Phải chăng khổ tận đến ngày cam lai.” (7)
Khổ tận cam lai chính là mệnh đề phát sinh từ nguyên lý bỉ cực thái lai của Kinh Dịch.
Nhưng có lẽ các mệnh đề sau đây của Nho giáo được chủ tịch Hồ Chí Minh sử dụng phổ biến hơn. Trước hết đó là Trung và Hiếu. Lời dạy của Người: “Trung với nước, hiếu với dân, nhiệm vụ nào cũng hoàn thành, khó khăn nào cũng vượt qua, kẻ thù nào cũng đánh thắng” đã trở thành phương châm hành động của Quân đội nhân dân ViệtNam
“Quân sử thần dĩ lễ; thần sự quân dĩ trung”
(Thiên Bát dật, sách Luận ngữ)
(Nghĩa là vua sai khiến bề tôi bằng lễ bề tôi phụng vua nằng trung)
“Hiếu sự thân; thân dĩ thính mệnh”
(Thiên Tế nghĩa, sách Lễ ký)
(Nghĩa là Hiếu để thờ phụng song thân (cha mẹ); thuận để vâng lời người trên)
Theo Luận ngữ trong xã hội có giữ quan hệ trung, hiếu thì mới ổn định “vua ra vua, tôi ra tôi, cha ra cha, con ra con” (Quân quân, thần thần, phụ phụ, tử tử) Luận ngữ thiên Nhan Uyên.
Đương nhiên, trung hiếu là đầu mối của kỷ cương. Nhưng nếu trung và hiếu theo một hàm nghĩa cực đoan theo kiểu “Quân sử thần tử, thần tắc tử” (Vua bảo bề tôi chết thì bầy tôi phải chết) hay “Trung thần bất sự nhị nhân” (tôi trung không thờ hai chủ) thì có lúc, chữ trung chữ hiếu trở thành sợi dây trói buộc con người, làm cho con người mất hết tỉnh táo, thiếu đi sự cân nhắc, phán xét cần thiết trước thời cuộc luôn biến động.
Trong lịch sử chế độ phong kiến Việt Nam
Chủ tịch Hồ Chí Minh hiểu rõ lòng trung hiếu của nhân dân Việt Nam và Người đã phát biểu hàm nghĩa trung hiếu cũ, thích ứng với hoàn cảnh mới, phú cho nó một ý nghĩa rộng rãi hơn: trung với Tổ quốc, hiếu với nhân dân. Những năm sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, cả dân tộc Việt Nam, triệu người như một đặt hy vọng và niềm tin vào Hồ Chí Minh, trìu mến gọi Người là Cha già dân tộc, có không ít người dân theo tập quán cũ coi Người là vua của nước Việt Nam mới. Sự xác định nội hàm trung với nước, hiếu với dân không chỉ tiếp nối được truyền thống cũ mà còn thể hiện đức độ của lãnh tụ.
Cũng như vậy, không chỉ một lân Người nhắc đến mệnh đề: Phú quý bất năng dâm, bất tiện bất năng di, uy vũ bất năng khuất (giàu sang không làm cho hư hỏng, nghèo hèn không làm thay đổi ý chí, quyền uy và vũ lực không khuất phục nổi) của Mạnh Tử và dùng nó để nói về phẩm chất cần có của người cách mạng.
Trích một đoạn sau đây trong cuốn Sửa đổi lề lối làm việc, một cuốn sách dạy cán bộ đạo đức cách mạng và phương pháp khoa học, ký tên X-Y-Z.
“Người Đảng viên, người cán bộ muốn trở nên người cách mạng chân chính không có gì là khó cả. Điều đó là hoàn toàn do lòng mình mà ra. Lòng mình chỉ biết vì Đảng, vì Tổ quốc, vì đồng bào thì mình sẽ tiến đến chí công vô tư. Mình đã chí công vô tư thì khuyết điểm càng ngày càng ít, mà những đức tính tốt như sau này càng thêm:
Nói tóm tắt, tính tốt ấy gồm 5 điều: Nhân, Nghĩa, Trí, Dũng, Liêm.
Nhân là thật thà thương yêu, hết lòng giúp đỡ đồng chí và đồng bào. Vì thế mà kiên quyết chống lại những người, những việc có hại đến Đảng, đến nhân dân. Vì thế mà sẳn sàng chịu cực khổ trước mọi người, hưởng hạnh phúc sau thiên hạ, vì thế mà không hám giàu sang, không e cực khổ, không sợ oai quyền.
Những người đã không ham, không sợ gì thì việc gì phải làm họ đều làm được.
Nghĩa là ngay thẳng không có tư tâm, không làm việc bậy, không có gì phải giấu Đảng. Ngoài lợi ích của Đảng, không có lợi ích riêng phải toan. Lúc Đảng giao cho việc, thì bất kỳ to nhỏ đều ra sức làm cẩn thận. Thấy việc phải thì làm, thấy việc phải nói thì nói, không sợ người ta phê bình, mà phê bình người khác cũng luôn luôn đứng đắn.
Trí vì không có việc tư túi nó làm mù quáng, cho nên đầu óc trong sạch, sáng suốt. Dễ hiểu lý luận. Dễ tìm phương hướng. Biết xem người, biết xem việc. Vì vậy, mà biết việc làm có lợi, tránh việc có hại cho Đảng mà cân nhắc người tốt, đề phòng người gian.
Dũng là dũng cảm, gan góc, gặp việc phải làm thì có gan làm. Thấy khuyết điểm có gan sửa chữa. Có gan chống lại những sự vinh hoa phú quý không chính đáng. Nếu cần thì có gan hy sinh cả tính mệnh cho Đảng, cho Tổ quốc, không bao giờ rụt rè, nhút nhát.
Liêm là không tham địa vị, không ham tiền tài, không tham sung sướng. Không ham người tâng bốc mình. Vì vậy mà quang minh chính đại, không bao giờ hủ hoá. Chỉ có một thứ ham là ham học, ham làm, ham tiến bộ.
Đó là đạo đức cách mạng. Đạo đức đó là không phải là đạo đức thủ cựu. Nó là đạo đức mới, đạo đức vĩ đại, nó không phải vì danh vọng cá nhân, mà vì lợi ích chung của Đàng của dân tộc, của loài người.
Cũng như sông thì phải có nguồn thì mới có nước, không có nguồn thì sông cạn. Cây phải có gốc, không có gốc thì cây héo. Người cách mạng phải có đạo đức, không có đạo đức thì dù tài giỏi mấy cũng không lãnh đạo được nhân dân. Vì muốn giải phóng cho dân tộc, giải phóng cho loài người là một công việc to tát, mà tự mình không có đạo đức, không căn bản, tự mình đã làm hủ hoá, xấu xa thì còn làm nổi việc gì?
(Trích từ Hồ Chí Minh toàn tập tập 3)
Có thể đồng ý với học giả Nguyễn Khắc Viện: Những văn kiện như thế có thể in vao một tuyển tập đạo đức chính trị Nho giáo mà không thấy lạc lõng.(8)
Đương nhiên, trong quá trình 30 năm bôn ba bốn biển năm châu để tìm đường cứu nước, để tránh được thất bại của các nhà nho yêu nước như Phan Bội Châu, Phan Chu Trinh, Hồ Chí Minh đã tiếp biến nhiều tư tưởng hiện đại để làm phong phú thêm hành trang văn hoá của mình. Người từng nói:
“Học thuyết của Khổng Tử có ưu điểm của nó là sự tu dưỡng đạo đức cá nhân.
Tôn giáo Giêsu có ưu điểm của nó là lòng nhân ái cao cả.
Chủ nghĩa Max có ưu điểm của nó là phương pháp biện chứng.
Chủ nghĩa Tôn Dật Tiên có ưu điểm của nó là chính sách của nó thích hợp với điều kiện của nước ta…
Khổng Tử, Giêsu, Các Mác, Tôn Dật Tiên chẳng phải có những điểm chung đó sao? Họ đều muốn mưu cầu hạnh phúc cho nhân loại, mưu cầu hạnh phúc cho xã hội. Nếu hôm nay, họ còn sống trên đời này, nếu họ ở một chỗ, tôi tin rằng họ nhất định chung sống với nhau rất tốt đẹp như những người bạn thân thiết.
Tôi cố gắng làm người học trò nhỏ của họ.”
CHÚ THÍCH:
(1) Xin xem kỷ yếu Hội thảo Quốc tế “Hồ Chí Minh- anh hùng giải phóng dân tộc, Danh nhân văn hoá” do UBKHXH và NXB KH XH xuất bản. Hà Nội 1990, Trang 355-360. Các bản tiếng Anh, Pháp, Nga đều có tuyển chọn (LDT).
(2) Văn hoá và đổi mới. NXB Chính trị Quốc gia. 1995.
(3) Lịch sử và tương lai của khu vực văn hoá chữ Hán: Đại tu quá thư điếm,Tokyo
(4) Tất cả các con số và sự kiện ở trên đây đều lấy từ, Hồ Chí Minh toàn tập. Tập 1.Nxb S.T. Hà Nội.
(5) Xem: Văn hoá và Đổi mới- Sdđ.
(6) Xem: Vũ Kỳ: Bác Hồ viết di chúc – Sự thật, Hà Nội, 1989.
(7) Theo Vũ Ngọc Phan (chồng bà Hằng Phương). Văn nghệ số 2,3/ 1985.
(8) Bàn về đạo Nho: Nxb Trẻ 1998, Trang 64.
(9) Hồ Chí Minh truyện. Trương Niệm Thức dịch. Lam Liên Thượng Hải tháng 6. 1949, trang 91.
Copyright © 2013 Khoa Văn học và Ngôn ngữ. All Rights Reserved. Designed by Edudev.com.
-----0o0-----
Khổng Tử Đến Hỏi Lão Tử Về Lễ
Sách Sử Ký của Tư Mã Thiên đã chép rằng Khổng Tử đến hỏi Lão Tử về Lễ
Ông tổ ba đời của Khổng Tử vốn gốc người nước Tống (Hà Nam
Một truyền thuyết khác lại kể rằng trước khi Khổng Tử chào đời, bà Nhan Thị đã thấy một con kỳ lân nhả ra tờ ngọc thư trên đó có viết “Thủy tinh chi tử, kế suy Chu vi tố vương = con của Vua Thủy tinh, nối tiếp nhà Chu đã suy để làm Vua không ngai”. Bà Nhan Thị bèn lấy dây lụa, buộc sừng con kỳ lân. Vài ngày sau, con kỳ lân biến mất.
Khi Khổng Tử lên 3 tuổi, thân phụ mất. Sách Sử không nói rõ về tuổi trẻ của Khổng Tử mà chỉ ghi rằng phu tử hay cùng các bạn nhỏ tuổi bày đồ cúng tế, một điều tỏ rõ bản tính quý trọng các điều lễ nghĩa. Năm 19 tuổi, Khổng Tử lập gia đình và sau đó nhậm chức Ủy Lại với công việc là cai quản việc đong thóc ở kho, sau lại làm “Tu chức lại” coi việc nuôi bò, dê, để dùng vào việc cúng tế. Vào lúc này, Khổng Phu Tử đã nổi tiếng là một người tài giỏi vì vậy một vị quan nước Lỗ tên là Trọng Tôn Cồ đã cho hai người con theo học là Hà Kỵ và Nam Cung Quát.
Khổng Tử nghiên cứu về Nho Thuật nên rất chú ý đến các lễ nghi và phép tắc của các bậc đế vương đời trước và muốn tìm hiểu các bản văn, tài liệu, hình tượng liên hệ, thời đó đang được lưu trữ tại Lạc Dương (Loyang) là kinh đô của nhà Chu. Năm 28 hay 29 tuổi, Khổng Tử muốn đi Lạc Dương nhưng vì đường xa, lộ phí quá cao nên đã không thể đi được. Lúc bấy giờ người học trò cũ là Nam Cung Quát liền tâu với Lỗ Hầu và nhà vua đã cho Khổng Tử một cỗ xe hai con ngựa và vài người hầu hạ để ra đi.
Thời đó, người phụ trách tòa nhà lưu trữ các văn thư cổ ghi chép các biến cố từ thế kỷ thứ 23 trước Tây Lịch trở về sau là Lão Tử (Lao-tze). Các văn kiện của thời đại đó được khắc bằng chữ cổ lên trên ngói, tre hay mu rùa. Lão Tử đã giúp Khổng Tử xử dụng các văn khố, sao chép tài liệu để về sau này dùng làm căn bản cho việc san định sách. Khổng Tử cũng học về “Lễ" với Lão Tử và về “Nhạc" với Trành Hoằng.
Sách Sử Ký của Tư Mã Thiên đã chép rằng Khổng Tử đến hỏi Lão Tử về Lễ:
Tương truyền, Khổng Tử qua Chu thăm Lão Tử. Lão Tử cưỡi trâu ra tận đầu làng đón Khổng Tử. Hai người đàm đạo với nhau trong ba ngày về Đạo
Khổng Tử bái kiến Lão Tử. Lão Tử hỏi Khổng Tử đọc sách gì, ông trả lời là đọc “Chu Dịch”, và Thánh nhân đều đọc sách này. Lão tử nói: “Thánh nhân đọc sách này thì được, còn ông vì sao cần phải đọc nó? Tinh hoa của quyển sách này là gì?”.
Khổng Tử trả lời: “Tinh hoa của nó là tuyên dương Nhân Nghĩa“.
Lão Tử nói: “Cái gọi là nhân nghĩa, đó là một thứ mê lòng người, giống như như muỗi rận ban đêm cắn người, chỉ có thể làm người ta thêm hỗn loạn và phiền não mà thôi. Ông xem, con chim Thiên nga kia không cần tắm rửa mà lông vũ tự nhiên vẫn trắng như tuyết, Quạ đen hàng ngày không nhuộm lông mà tự nhiên vẫn đen. Trời vốn là cao, đất vốn là dày, mặt trời mặt trăng từ trước tới nay đã phát ra ánh sáng rực rỡ, tinh thần từ trước tới nay chính là đã được an bài có trật tự, cây cỏ từ lúc sinh ra thì đã khác nhau. Nếu như ông tu Đạo, vậy cũng thuận theo quy luật tồn tại của tự nhiên, tự nhiên là có thể đắc Đạo. Tuyên dương những thứ nhân nghĩa để làm gì đây? Chẳng phải điều đó cũng đáng tức cười như việc vừa đánh trống vừa đi tìm một con dê thất lạc hay sao?”
Lão Tử lại hỏi Khổng Tử: “Ông cho rằng tự mình đắc Đạo rồi chưa?”.
Khổng Tử nói: “Tôi đã tìm cầu 27 năm rồi, vẫn chưa đắc được”.
Lão Tử nói: “Nếu như Đạo là một thứ hữu hình có thể tìm kiếm và dâng hiến cho con người, thì người ta sẽ tranh giành nó đem dâng tặng cho quân vương. Nếu như Đạo có thể đem tặng cho người khác, thì người ta sẽ đem tặng nó cho người thân. Nếu như Đạo có thể giảng rõ ra được, người ta sẽ đem nó giảng giải cho anh em của mình. Nếu như Đạo có thể truyền thụ cho người khác, thì người ta đều sẽ tranh nhau truyền nó cho con cái mình. Song những chuyện như thế là không thể được. Nguyên nhất rất đơn giản, Đạo ấy chính là thứ mà một người bình thường không thể nhận thức một cách chính xác được, Đạo tuyệt đối sẽ không thể nhập vào tâm của người thường được”.
Khổng Tử nói: “Tôi nghiên cứu ‘Thi Kinh’, ‘Thượng Thư’, ‘Lễ’, ‘Nhạc’, ‘Dịch’, ‘Xuân Thu’, giảng nói đạo lý trị quốc của các vị tiên vương, hiểu rõ con đường thành công của Chu Công, Triệu Công. Tôi đã lấy đó để bái kiến 70 quân vương, nhưng họ đều không chọn dùng chủ trương của tôi. Xem ra người ta thật là khó thuyết phục được!”.
Lão Tử nói: “Ông nói ‘Lục Nghệ’ ấy tất cả đều là những thứ xưa cũ của thời đại các tiên vương, ông nói những thứ đó để làm gì đây? Thành tựu tu học mà ông đạt được hôm nay cũng đều là những thứ xưa cũ rồi”.
Khổng Tử thỉnh giáo xong Lễ chế nhà Chu, liền quyết tâm trở về nước Lỗ khôi phục lại nguyên xi Lễ nghi của nhà Chu . Lão Tử đối với việc này vẫn bảo lưu ý kiến. Bởi vì Lễ tuy là cần phải có, nhưng muốn khôi phục toàn diện Lễ nghi nhà Chu , e rằng không thể làm được. Thời thế thay đổi, chút Lễ nghi nhà Chu ấy cũng không thích hợp với tình huống đương thời nữa. Vì vậy Lão Tử nói với Khổng Tử:
“Ông theo lời những người đó, xương cốt của họ đều đã mục nát cả rồi, chỉ là những lời bàn luận của họ là còn tồn tại mà thôi. Hơn nữa quân tử gặp được thời cơ chính trị 1 thì liền theo chính, thời cơ không thích hợp thì cũng như cây cỏ bồng kia gặp sao yên vậy. Tôi nghe nói: Người giỏi kinh doanh đem cất giấu của cải hàng hóa, không cho người thác trông thấy, mặc dù giàu có nhưng dường như cái gì cũng không có. Người quân tử Đức cao thường bề ngoài cũng giống như người ngu độn, không để lộ chân tướng ra ngoài. Ông cần phải vứt bỏ tâm kiêu ngạo và dục vọng, vứt bỏ tâm thái và thần sắc mà ông đang có kia đi, vứt bỏ chí hướng quá truy cầu kia đi, bởi vì những thứ này đối với ông chẳng có chỗ nào tốt cả. Đó chính là những gì mà tôi muốn cho ông biết”.
Đức Khổng đáp: «Tôi xin kính cẩn phụng giáo.»
Khổng Tử về đến nhà suốt ba ngày không ra khỏi cửa, bảo với môn sinh rằng:
"Loài chim, ta biết nó bay được; loài cá ta biết nó bơi được; loài thú ta biết nó chạy được. Chạy thì ta dùng lưới để bẫy, bơi thì dùng câu để bắt, bay thì dùng tên để bắn. Còn loài rồng cưỡi gió cưỡi mây mà bay lên trời thì ta không sao biết được. Nay ta gặp ông Lão Tử; ông là con rồng chăng ?"
Khổng Tử sau khi về nước Lỗ, nghiên cứu về đạo tạng thiên thư. Đạo Thánh Hiền soạn chép lại sách xử dụng các văn khố, sao chép tài liệu để về sau này dùng làm căn bản cho nho giáo và mở trường dạy học, nội dung giáo dục gồm Lễ nghĩa, Thiên Địa, Tổ Tiên, Đạo làm người, Nhạc, Sử và Văn Thơ.
Năm Khổng Tử 51 tuổi, vua nước Lỗ mời ông làm quan Trung Đô Tể tức là vị quan quản trị kinh thành rồi thăng lên cấp Đại Tư Khấu tức là Bộ Trưởng Tư Pháp ngày nay. Trong 4 năm đảm nhiệm chức vụ này, Khổng Tử đã đặt ra các phép tắc, đề ra viêïc cứu giúp các người nghèo khó, quy định việc chôn cất người chết... Nhờ luật lệ phân minh, mọi người dân được dạy bảo các điều lễ nghĩa, trai gái theo lễ giáo, gọi là Nho Giáo từ bấy giờ.
Sau đó, vua nước Lỗ lại cất nhắc Khổng Tử lên chức Nhiếp Tướng Sự, được quyền bàn việc nước. Chuyện còn kể rằng khi cầm quyền, Khổng Tử đã giết kẻ gian thần là Nhiếp Chính Mão và giúp nước Lỗ trở thành một miền đất thanh bình, thịnh trị.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét