ĐẠO LÝ NHO GIA ĐỐI
VỚI HƯƠNG ƯỚC LÀNG XÃ CỔ TRUYỀN VIỆT NAM
ẢNH HƯỞNG CỦA ĐẠO LÝ NHO GIA ĐỐI VỚI HƯƠNG ƯỚC LÀNG XÃ CỔ TRUYỀN
VIỆT NAM
Hội
thảo khoa học
Vũ
Duy Mền [Toàn văn]
Cập
nhật lúc 16h49, ngày 19/08/2007
ẢNH
HƯỞNG CỦA ĐẠO LÝ NHO GIA ĐỐI VỚI HƯƠNG ƯỚC LÀNG XÃ CỔ TRUYỀN VIỆT NAM
TS.
Vũ Duy Mền
ẢNH
HƯỞNG CỦA ĐẠO LÝ NHO GIA ĐỐI VỚI HƯƠNG ƯỚC LÀNG XÃ CỔ TRUYỀN VIỆT NAM
Cập nhật lúc 16h49,
ngày 19/08/2007
|
Viện Sử học
Mỗi làng xã cổ truyền hầu như đều có bản hương ước- lệ
làng thành văn. Đó là những quy ước về các mặt thuộc đời
sống cộng đồng, do dân làng tự thỏa thuận đặt ra và cùng nhàu thi hành;
nhằm đảm bảo quyền tự quản, tự trị của làng xã.
Hương ước thuộc loại hình văn hóa phi vật thể của làng
xã. Do hương
ước được viết bằng chữ Hán Nôm, nên chúng cũng là một bộ phận quan
trọng của văn hóa Hán Nôm. Có người cho rằng văn hóa làng xã và văn hóa
Hán Nôm là nội dung chủ yếu của văn hóa cổ truyền Việt Nam
1. Giáo lý kinh điển Nho gia trong hương ước
Những
ai từng đọc sách Nho đều nhận ra rằng- một trong những tư tưởng hành xử
chủ đạo của Nho gia là “tu, tề, trị, bình” (tu thân, tề gia, trị quốc,
bình thiên hạ). Trong việc trị quốc không thể không
đề cập đến làng xã.Vì quốc- nước là họp các
làng mà thành.Làng có yên (trật tự) nước mới
yên, để phát triển cường thịnh.Dân có giàu
nước mới mạnh.Vì thế từ thuở xa xưa các hoàng
đế Trung Hoa đã rất chú ý đến việc trị hương đảng (làng). Nhà
nước quân chủ phổ biến đạo lý Nho gia về tam cương, ngũ
thường đến tận làng xã; hướng người dân theo giáo hóa phong kiến; đồng
thời đặt ra luật pháp để ngăn chặn và trừng phạt tính tự quản, tự trị
quá mức của làng xã. Mặt khác dựa vào tư tưởng Nho gia và phong tục, tập
quán ở làng một số Nho gia đã lập ra hương ước (bản quy ước của thôn-
làng), nhằm phổ biến giáo hóa của triều đình làm giàu phong tục vừa
khống chế làng xã theo quỹ đạo quân chủ.
Theo
Từ Hải, dẫn Tống sử cho biết: “Lã Đại Phường truyện nói rằng- anh em
Đại Trung, Đại Phường, Đại Lâm cùng ở với nhau và cùng mài rũa học vấn;
cùng luận đạo khảo lễ: Quan, hôn, tang, tế- gốc đều ở cổ, trong đó có
liên quan đến lễ nhạc. Từ đó đưa đến Lã Thị thích
làm hương ước”.
Theo
Lam Điền Lã thị hương ước in trong “Triều Tiên thời đại xã hội sử
nghiên cứu sử liệu tùng thư” của hai tác giả Hàn Quốc là Kim Nhân Kiệt
và Hàn Tướng Quyền, sách do Bảo Cảnh văn hóa xã phát hành tháng 10 năm
1986 tại Seoul cho biết rõ thêm về tác giả và địa danh và nội dung của
Lam Điền Lã thị hương ước:
Lam
Điền (thuộc) huyện Tần, có tiếng (ở) phủ Kinh Triệu; trưởng họ Lã là Đại
Trung, tự Tiến Bá; các em là Đại Phường, tự Vi
Trong, Đại Ước tự là Hòa, Đại Lâm tự là Hưng cùng nhau lập hương ước.
Trong đó (đức nghiệp tương khuyến)- đức
nghiệp cùng khuyến khích nhau. (Quá thất tương quy)- điều
lầm lỗi nên đưa vào khuôn phép. (Lễ tục tương giao)- lễ tục cùng nhau trao đổi. (Hoạn nạn tương tuất)- hoạn nạn nên thương yêu nhau.
Từ đó Lam Điền Lã thị hương ước trở thành bản hương ước
mẫu- kinh điển được áp dụng ở nhiều thôn (làng) thời Bắc Tống ở Trung
Quốc.
Sang
thời Nam Tống, Chu Tử dựa vào Lam Điền Lã thị hương ước bổ sung hoàn
chỉnh thêm thành bản- Chu Tử tăng quyên Lã thị hương ước ngạn giải tiếp
tục phổ biến trong nước; sau lưu truyền sang Triều Tiên và Việt Nam.
Theo
kết quả nghiên cứu của học giả Trung Quốc(1)
thì việc xướng suất hương ước là một hiện tượng văn hóa quan trọng ở
Trung Quốc. Do ảnh hưởng của lý học Trình Chu, hương ước được bắt đầu từ
anh em họ Lã đất Lam Điền vào thời Bắc Tống, Lã thị hương ước trở thành
khuôn mẫu cho đời sau.
Giải Tấn là người sớm nhất ở thời Minh kiến nghị làm
hương ước.
Ông muốn tìm lễ giáo trị gia của cổ nhân, phép tắc làm hòa mục lân bang,
như hương ước của họ Lã đất Lam Điền xưa, nay lấy quy phạm của gia đình
họ Trịnh đất Nghĩa Môn bố cáo thiên hạ. Nhưng Minh Thái Tổ (1368-1398)
chưa đồng ý thu nhận. Đến thời Minh Thành Tổ
(1403-1424) lấy hương ước của họ Lã đất Lam Điền xếp vào loại tính lý
thành thư, ban phát trong thiên hạ, khiến nó
được truyền tụng ra. Song Thành Tổ chỉ coi trọng
những điều quy định trong hương ước; mà ít hứng thú tính chất tự trị của
dân chúng chứa đựng trong đó.Vì thế hương
ước bấy giờ mới chỉ dừng lại ở trên giấy tờ hoặc truyền khẩu, chưa được
thi hành.
Vương Nguyên là người đầu tiên thực thi hương ước ở thời
Minh. Ông
đỗ Tiến sĩ năm Vĩnh Lạc thứ 2 (1404); khi nhậm chức tại phủ Triều Châu
đã sai khắc Lam Điền Lã thị hương ước (藍田呂氏鄉約), chọn dân làm Ước chính, Ước
phó, Ước sĩ, giảng giải những điều trong đó. Năm
Chính Thống thứ 3 (1442), Vương Nguyên đã thoái quan về ở nơi rừng núi,
lại phổ biến hương ước ở trong thôn ấp.
Sau
những năm thuộc niên hiệu Chính Đức(1506-1521)
nền thống trị của triều Minh lâm vào khủng hoảng sâu sắc, toàn diện. Một số Nho sinh, quan lại đọc nhiều sách kinh điển tận
lực với phương châm tu, tề, trị, bình, đã nô nức phổ biến hương ước
trong thôn làng, nhiệm sở. Họ coi việc tiến hành hương ước làm kế
sách hay và bức thiết để cứu nước yên dân. Trong
thời gian này hương ước của họ Cừu ở Lộ Châu và hương ước Nam Cống của
Vương Thủ Nhân có ảnh hưởng lớn nhất. Hương ước của họ Cừu có thể
coi là đại diện cho loại hương ước do dân chúng tiến hành. Hương ước
của họ Vương lại mở ra một thế cục toàn thịnh cho loại hương ước do quan
phủ đốc thúc, thi hành vào trung hậu kỳ đời Minh.
Nam Cống hương ước (南貢鄉約) là một loại hương ước kiểu mới. Trong đó ông Dịch Thừa Vương
Dương Minh (Vương Thủ Nhân) tham chước Lam Điền Lã thị hương ước kết hợp
với quy ước của dân vùng Sơn Cốc Nam Cống. Sau tháng 10 năm Chính Đức
thứ 13 (1518), ban hành tại Nam Cống. Họ Vương chỉ rõ: Cái thiện, cái ác
của dân tục há chẳng phải do tích tụ thói quen mà thành ư? Từ nay trở
đi phàm là những dân cùng làng đều phải nên có hiếu với cha mẹ, kính
trọng bậc huynh trưởng, dạy dỗ con cháu, hòa thuận với xóm làng, tương
trợ nhau những lúc tang ma, bệnh tật, thương xót nhau những khi hoạn
nạn, khuyên nhủ nhau làm việc thiện, răn nhau tránh điều ác, đừng kiện
tụng, thôi đánh nhau, giảng giải điều tín, tu sửa hòa mục cốt để dân
chúng lương thiện, cùng xây dựng thành phong tục nhân hậu. Tổng cộng có
16 điều khoản, quy định những người làm việc của hương ước được cử ra do
sự lựa chọn của các thành viên... Ước trưởng
(Trưởng hương ước) cùng với các thành viên (dân chúng) được quyền hòa
giải tranh chấp kiện tụng của dân. Ước trưởng trong cuộc họp
trưng cầu ý kiến chung của dân chúng để biểu
dương việc tốt, uốn nắn việc sai. Sau nhiều lần đôn đốc của Vương Thủ
Nhân, phép hương ước này được mở rộng ở các địa phương như: Nam Cống,
Long Nham, Phúc Kiến, Cát An, Giang Tây... Việc xướng suất và coi trọng hương ước của (Vương Thủ
Nhân) đã có sức ảnh hưởng và sức kêu gọi quan trọng đối với các sĩ đại
phu sau này.
Vào
đời Gia Tĩnh (1522-1566) và Vạn Lịch (1573-1620) thi hành hương ước,
dưới sự chỉ đạo tinh thần chung là khuyến
thiện, trừng ác, mở rộng giáo hóa làm giàu phong tục.
Các địa phương trong toàn quốc bấy giờ còn sản sinh ra
một số hương ước chuyên môn, được xây dựng nhằm mục đích cụ thể nào đó. Chẳng hạn
như hương ước bảo vệ rừng, hương ước cấm giết trâu, hương ước chống trộm
và hương ước chống giặc Nhật.
Phải
khẳng định rằng: Những vấn đề mà hương ước đời Minh chủ trương như tu
thân, tề gia, hòa mục láng giềng, cùng nhau gánh vác công ích, đoàn kết
chống giặc bên ngoài xâm nhập, đều đáng ghi nhận.
Sang đời Thanh (1644-1911) hương ước vẫn được thịnh
hành. Điều đó cho thấy rõ sức sống và ảnh hưởng của nó đối với
đương thời. Phép làm hương ước còn được lưu truyền sang Triều
Tiên.
Lam
Điền Lã thị hương ướcvà Chu Tử Tăng quyên Lã thị hương ước ngạn giải
được truyền sang Triều Tiên khá sớm. Dựa vào các bản
hương ước kinh điển đó các sĩ đại phu ở Triều Tiên đã lập ra bản Quang
Châu hương ước điều mục vào năm 1451(2) để thi hành. Các bản
hương ước sau này ở Triều Tiên đều chịu ảnh hưởng của Lam Điền Lã thị
hương ước và bản hương ước đã được Chu Tử “ngạn giải” (giải thích rõ
thêm). Họ đã sáng tạo đặt ra nhưng quy ước- hương ước nội dung vô cùng
phong phú, phù hợp với điều kiện cụ thể của từng cộng đồng xã hội thuộc
các đơn vị hành chính từ phủ, châu (huyện), quận, diện (tương đương với
vài ba xã, bằng 1 tổng của Việt Nam), lý (làng xã), phường, động, ấp của
Triều Tiên trước đây.
Hương ước cùng hỗ trợ cho luật pháp của Nhà nước, nhằm
đảm bảo cuộc sống yên ổn của người dân thuộc địa hạt trong nước mà vẫn
giữ được những nét văn hóa truyền thống đặc sắc. Lam Điền Lã thị hương ước cũng
được lưu truyền sang Việt Nam
Về
quan, hôn, tang, tế (lễ trưởng thành, hôn lễ, tang lễ và tế lễ thần) của
Lam Điền Lã thị hương ước được ghi trong lời mở đầu “Hương lệ xã Thượng
Cát 1854(3) hoặc hương ước làng Phú Vân 1854 (Yên Thành- Nghệ An) “thôn làng đương nhiên phải có điều ước. Lam
Điền Lã thị có 4 điều ước... (đã dẫn trên).
Sau Chu Văn Công bổ sung thêm và truyền đến ngày nay; không nơi nào là
không lấy đó làm nền tảng để xây nên lễ giáo của mình”(4).
Hương
ước thôn Cẩm Trướng, xã Ngọc Cẩm, tổng Hải Quật, huyện Yên Định, phủ
Thiệu Hóa, tỉnh Thanh Hóa lập năm 1877 dẫn hương ước Lam Điền và giải
nghĩa rõ thêm “(đức độ sự nghiệp là để khuyến khích nhau, lễ nghi tục lệ
là để giao đãi nhau), cái nghĩa của việc uống rượu trong hương ẩm là để
đem điều (nhường người tôn quý, kính trọng bạn bè) ra tiếp đãi nhau.. Lễ giáo trong nhà, nghi thức cư xử trong làng xóm cũng có
tôn ty trật tự. Bậc tiền bối đặt ra các điều mục về khánh điếu
cũng đều là sự thượng thăng khi cư xử với làng, những giao ước về phép
tắc khi ăn ở trong xóm. Có người thích thể
theo cái nghĩa đó, nhân theo tục lệ đó mà quảng bá ra, nên đã đem những
điều đó khắc lên vàng đá, ghi vào sách vở để soi mãi về sau..”(5).
Hương
ước xã Phù Lưu Thượng, tổng Phù Lưu, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh lập
năm 1854; trong lời dẫn có ghi: “Người xưa dạy rằng- muốn hành đạo ở
thiên hạ, ắt khởi đầu từ hương đảng, sách Lễ ký có các thiên hương sạ,
hương ẩm tửu đều là dễ phân biệt trưởng ấu, định ra tôn ty rõ ràng, để
phong tục nhân luân được đầy đặn vậy. Cho nên Phu Tử ta (Không Tử) quan
sát hương đảng mà biết vương đạo để đổi thay, tin chắc có điều đó...”
(6).
Điều
29 của Quỳnh Đôi hương lệ trong Quỳnh Đôi cổ kim sự tích hương biên đã
dẫn sách Luận ngữ : Làng có phong tục nhân
hậu là làng tốt, Làng ta từ khi có đến giờ phong tục theo nề nếp nhân
hậu, con trai con gái chăm lo nghề nghiệp mình, nếu không chăm lo bổn
phận và không theo phong tục làng thì cũng có ngày lụy đến thân..”(7).
Hoặc
trong Điều lệ xã Nhân Canh, tổng Hà Trung, huyện Kỳ Anh, tỉnh Hà Tĩnh
lập năm 1861, bổ sung năm 1869 (thời vua Tự Đức), được sao lại năm 1942;
trong sổ hội Tư văn (hội của những người học Nho trong xã) ghi rõ “...
kinh sách của thánh nhân (Khổng Tử) không ai không đọc, tùy theo mức độ
nông sâu tường lược mà có thu hoạch là cao nhất, còn việc nổi rõ tiếng
tăm vang lừng sự nghiệp chỉ là thứ yếu. Nhờ thế mà
mọi người có được lòng hiếu thảo, đối với người trên thì kính yêu tôn
trọng, đối với con trẻ thì trìu mến thân thương, đối với làng xóm thì
thuận hòa thắm thiết không mất đi cái lẽ thường tình tự nhiên.
Người dân có được những đức tính tốt đẹp ấy đều nhờ vào những điều dạy
bảo của thánh nhân để lại cả”(8).
Khoán
lệ thôn Trà Lôi, xã Yên Phú, huyện Yên Mỹ, (tỉnh Hưng Yên) lập năm 1737
và khoán ước xã Quang Hiển, huyên Yên Mô, tỉnh Ninh Bình lập năm 1877
đều dẫn những lời nói trong kinh truyện- những điều thánh hiền di huấn
để làm mẫu mực cho hậu thế.
Đặc
biệt trong bài ký khoán ước của hội Tư văn thôn Nhân Aí, xã Vân Canh,
huyện Hoài Đức, (Hà Tây) soạn năm Vĩnh Thịnh 11 (1715) cho biết: “Vào
ngày 16 (ngày tốt), tháng Giêng đầu Xuân năm Vĩnh Thịnh 11 (1715) toàn
thể hội Văn trên dưới của thôn hội họp bàn nhau rằng: Tiên thánh đời xa,
tiên triết là thầy, mà lẽ trời là ở lòng người cả, đều không thể để mai
một được. Huống hồ bọn chúng ta là những người được bơi lội trong Hàn
Mặc, và tắm gội trong nguồn đạo (Nho), nhà thì nhà họ Khổng, họ Mạnh mà
họ Trình họ Chu, tất nhiên sẽ hấp thụ được một nền chân Nho, đạo đức,
nhân nghĩa đều quy về nơi Thánh vực, mà lại không biết để tôn sùng thì
lòng chúng ta làm sao mà yên được...”(9).
Ở
lời bạt khi tái lập điều ước ở xã Hòa Tranh (nay thuộc huyện Ứng Hòa, Hà
Tây) năm 1699 khẳng định rằng: “Các điều trên đây, toàn thể quan viên
lão Trùm, Xã Thôn trưởng đều đã tham khảo cân nhắc kỹ lưỡng nhằm ban bố
cho ai nấy trong hương thôn được biết để vươn tới điều thiện, tránh xa
điều ác, cùng với các bậc hiền nhân quân tử quay về phong tục tốt đẹp
của thi, thư, lễ nghĩa. Từ đó mà gợi mở đường khoa
mục, tạo dựng nên sự nghiệp. Bậc vua sáng như Nghiêu, Thuấn đời
thịnh trị như Đường, Ngu hẳn cũng nhờ đó mà có nơi gửi gắm vậy, vạn đời
thực không suy chuyển...”(10).
Những
điều trình bày trên cho thấy giáo lý kinh điển Nho gia bao gồm kinh
sách của thánh nhân (Khổng Tử), Lễ ký, Chu lễ, Luận ngữ, Truyện, Lam
Điền Lã thị hương ước, Chu Tử tăng quyên Lã thị hương ước ngạn giải đã
trở thành nền tảng giáo lý để các nhà Nho Việt Nam xây dựng nên các bản
hương ước thực thi ở các làng xã. Không những thế đạo lý Nho gia đã ảnh
hưởng sâu sắc đến nội dung của hương ước làng xã Việt Nam
2. Đạo lý Nho gia trong hương ước.
Trong
một số bản hương ước có quy định về hiếu đễ, một phần quan trọng của
đạo Tam cương (quan hệ vua- tôi, cha- con, vợ- chồng) là giường cột của
đạo Nho.
Hiếu
đễ ở làng xóm quy định trách nhiệm của người làm cha mẹ đối với gia
đình; con cái đối với cha mẹ, ông bà; vợ chồng đối với nhau; anh em và
làng xóm đối với nhau. Cốt sao trong các mối quan hệ
đó vừa giữ được đúng lễ (trên dưới) vừa giữ được tình hòa thuận trong
gia đình và hòa mục đối với hàng xóm láng giềng.“Hòa thả bình” (hòa thuận và bình an). Có lẽ đó là
ước vọng chung của dân làng. Vì thế những điều quy ước về hiếu đễ rất được coi trọng
trong hương ước. Hương ước xã Như Áng, tổng Tuần La, huyện Ngọc
Sơn, phủ Tĩnh Gia, tỉnh Thanh Hóa lập năm Minh Mạng thứ 5 (1824), quy
định: “Bản xã lấy tục lệ tốt làm đầu, người nào bất hiếu (có cha mẹ bỏ
bễ không cung kính phụng dưỡng và chửi bới cha mẹ), bất uyên (chỉ những
người vợ có lỗi lăng nhục bất kính đối với cha mẹ chồng), bất mục (điều
bất mục không hay ở cửu tộc), bất thuận (chỉ những người không thuận
theo hàng xóm), hiện trạng đúng tình thực, bản xã định tội tùy theo mức
độ nặng nhẹ, ghi vào trong khoán ước... để dạy cái tội không hiểu
biết”(11).
Điều
4 trong Quỳnh Đôi hương lệ (Quỳnh Lưu, Nghệ An)
quy định: “Người ta lấy luân lý làm trọng, nghĩa là làm cha tính nết
hiền lành, làm con thờ cha mẹ cho có hiếu. Làm anh
thì ở với em cho thuận hòa, làm em thì ở với anh cho cung kính.Chồng nói thì vợ nghe, làm người thì cư xử là thế.
Nếu mà không được thế thì chẳng khác loài cầm thú...”
Hoặc
điều 89 quy định: “Người trong lân lý (một làng) với nhau nên lấy sự
hòa mục mà xử trí với nhau. Nếu người nào mà lấy sức mạnh mà lăng mạ người yếu, lấy thế giàu ức hiếp kẻ nghèo,
người đê tiện lấn lướt người quý đến rồi chửi nhau đánh xé nhau làm hại
mất thể thống phong hóa làng, phải trọng phạt”.
Điều
14 trong hương ước thôn Hữu Lễ, xã Mục Sơn, thuộc Thanh Hóa ghi rõ;
“Người nào chồng vợ bất hòa, anh em bất hòa chửi rủa mày tao, phạt tiền 3
quan. Nếu là do người đàn bà gây ra, thêm: trói vào một đoạn gậy ngắn,
đặt ở ngã ba đường một ngày để trừ bỏ thói ngang ngạnh”.
Điều
65 quy định: “Lấy vợ lấy chồng phải cho đoan chính, không được lấy nhau
một cách cẩu thả, làm thói dâm phong, nếu có kẻ không ngăn được lòng
dục vọng của mình mà thầm vụng với nhau đến nỗi chửa hoang thì làng bắt
tội nặng. Còn như trai gái ve vãn nhau, tiếng xấu
đồn khắp. Chỉ cần người phát giác là bắt phạt 1 con trâu đáng giá
10 quan, lại đem ra đập cho xấu, làm tờ trừng tội để về sau cho chừa. Còn như ông nào là khoa hoạn có tên trong sổ hội (tư Văn)
thì gạch tên đi”.
Hương
ước làng Thiện Kỵ, xã Hoàng Mai, huyện Quỳnh Lưu, Nghệ An lập năm 1844,
trong đó điều 7 quy định: “Phụ nữ hoang dâm bị phát giác: nếu là con
gái chưa chồng thì phạt tiền 20 quan và cạo đầu, cha mẹ cũng bị phạt 3
quan. Sau khi đẻ con được 100 ngày người con gái hoang dâm đó còn bị
phạt 30 roi. Người đàn ông thông dâm cũng bị phạt 3
quan tiền và 50 roi.Ngoài ra còn phải bảo
dưỡng người con gái cho đến khi sinh con và phải nhận nuôi đứa con.
Người con gái hoang thai trở về nhà cha mẹ
đẻ. Phụ nữ hóa chồng phạm hoang dâm phạt 14 quan
tiền.Tiền dâm hậu thú thì phải phạt 4 quan.Trai gái đều bị đánh 30 roi.Cha
mẹ đôi bên đều bị phạt tiền 3 quan. Trường hợp loạn luân, hay
tái phạm thì hình phạt sẽ nặng hơn”(12).
Hương
ước xã Mỹ Phong, huyện Nông Cống, Thanh Hóa lập năm Thành Thái thứ 13
(1901), trong đó quy định phạt rất nặng tội phụ nữ gian dâm: “Người phụ
nữ phạm tội gian dâm bị phạt 12 quan tiền, trói giải đi bêu các ngõ,
đánh 10 roi, không được cùng ngồi, cùng đi, cùng chuyện trò với người
khác, phạt người nhà 3 quan tiền”..
Những điều dẫn trên trong một số hương ước nhằm giữ vững
luân thường ở làng xã; thể hiện sự khắt khe của lệ làng. Sự nghiêm khắc của hương ước-
lệ làng không kém mấy so với luật pháp quân chủ, nhằm ngăn chặn và răn
đe những kẻ sống phá cách, coi thường chuẩn mực đạo đức quân chủ; phá vỡ
hạnh phúc gia đình và các quan hệ ruột thịt trong gia đình và với hàng
xóm láng giềng. Song chính những quy định về hiếu đễ
trong hương ước đã tạo tiền đề pháp lý và đạo đức truyền thống cho việc
hôn nhân và xây dựng gia đình hạt nhân khá bền vững ở làng xã xưa.Nhằm thực hiện tư tưởng Nho gia- tu, tề, trị, bình được
nhập từ bên ngoài vào nước ta.
Tuy nhiên, mặt trái của những quy định về luân thường
ghi trong hương ước nhằm đề cao chế độ phụ quyền- trọng nam khinh nữ. Người phụ nữ hầu như không
được tham dự việc làng ở đình chung. Công việc ở đó chủ yếu của đàn ông- nam giới. Nếu
làng mở hội ở đình thì phụ nữ cũng được đến xem hội hoặc xem hát ở cửa
đình, nếu người phụ nữ có chuyện trăng hoa dẫn đến hoang thai sẽ bị phạt nặng như đã nêu trên. Trong khi
giới mày râu- chức sắc được quyền “năm thê bảy thiếp”; nếu có trêu ghẹo
phái nữ, hoặc vượt rào chung chăn gối chăng may bị phát giác cũng chỉ bị
phạt tiền mức thấp hơn so với phụ nữ. Đó chính là một bạc tục (tục xấu)- kết quả của sự ảnh hưởng đạo lý Nho gia trong
hương ước xưa.
Ngoài
việc đề cao đạo đức hiếu đễ, luân thường trong hương ước, đạo lý Nho
gia còn ảnh hưởng đến nhiều mặt thuộc đời sống làng xã; thể hiện khá rõ
nét tư tưởng dân chủ Nho gia trong hương ước.
3. Dân chủ Nho gia trong hương ước.
Trong các làng xã người Việt trước khi chịu ảnh hưởng
của đạo lý Nho gia từng hiện hữu tập quán trọng xỉ- đề cao những người
nhiều tuổi, thượng thọ- “kính lão đắc thọ”. Nhưng khi
đạo lý Nho gia thâm nhập ngày càng sâu vào làng xã (từ thời Lê Thánh
Tông- nửa sau thế kỷ XV) đã dần hình thành tục trọng tước- coi trọng
những người có quan tước- chức tước.Từ thế kỷ
XVII trở đi trong các làng xã tục trọng tước đã lấn át tục trọng xỉ.Mặc dù tục trọng xỉ, trọng lão vẫn được bảo lưu, nhưng
phải nhường vị trí hàng đầu cho tục trọng tước.Điều đó phản ánh rất rõ trong hương ước của các làng xã.
Tính chất dân chủ Nho gia được biểu hiện khá đầy đủ và tập trung trong
việc quy định vị thứ đình chung khi làng vào
đám lễ hội, hương ẩm, hay bàn việc làng hàng năm.
Vị
thứ- chỗ ngồi của người tham dự việc làng ở đình chung
đảm bảo trật tự quân chủ; vừa nhằm ưu tiên trọng tước vừa trọng xỉ. Rất
nhiều bản hương ước, tiêu biểu như ở Mộ Trạch (Bình Giang, Hải Dương),
Kim Đôi (Quế Võ, Bắc Ninh), Đông Ngạc (Từ Liêm, Hà Nội) quy định:
Gian giữa đình là chỗ ngồi của triều quan nhất- nhị phẩm
hoặc Trạng nguyên, Bảng nhãn, Thám hoa, Tiến sĩ. Kế đến các
cụ đại thọ- thượng thọ tuổi 100 hoặc 90- 80.
Gian
bên tả đình là các vị quan văn hàm Chánh tam, từ phẩm trở xuống đến
Hương cống, Cử nhân, Sinh đồ, Tú tài, Giám sinh, Khóa sinh, các cụ lên
lão 50- 60 tuổi trở lên, thứ đến chức dịch hàng xã- Cai tổng, Chánh
tổng, Xã trưởng, Lý trưởng- Phó Lý trưởng; dân đinh (nam giới) theo thứ
tự tuổi tác.
Gian
bên hữu là chỗ ngồi của các võ quan hàm từ tam phẩm, tứ phẩm trở xuống
đến các chức Cai hợp, Thủ hợp, Chánh phó đội suất, cựu binh, các vị được
tặng hàm bát, cửu phẩm võ giai (hàng võ). Thứ đến
các lão làng tuổi 50 đến 60 trở lên cùng ngồi. Nếu còn chỗ thì bố
trí cho trai đinh ngồi theo thứ tự tuổi tác,
ai nhiều tuổi ngồi trên, ít tuổi ngồi dưới.
Rất nhiều làng đình ba gian, năm gian vẫn chật hẹp,
không có chỗ ngồi cho dân đinh, họ phải đứng ngoài đình để tham dự lễ
hội. Thường tráng đinh phải phục dịch làng khi vào đám lễ hội.Họ phải tham gia vào việc chuẩn bị lễ hội- dọn cỏ, làm vệ
sinh sân đình, lau chùi đồ thờ tự trong đình. Tham gia mua sắm
(giáp đăng cai) lễ vật hương hoa, quả, lợn gà, rượu gạo..
Khi lễ hội diễn ra tráng đinh tham gia phụ tế (giúp các
chức sắc và các cụ hành lễ). Khi tiến hành đám rước thần quanh
làng hoặc từ đình đến miếu, đình đến bên sông và ngược lại, tráng đinh
(18- 37 tuổi) đảm trách việc khiêng rước kiệu thánh (thần), hương án;
mang vác cờ thần, tàn tán, lọng, các đồ bát bửu, mang chiêng, khiêng
trống (các công việc nặng nhọc trong đám rước). Tráng đinh con
đảm trách giữ gìn trị an trong những ngày
diễn ra lễ hội ở làng. Họ phải thay nhau tuần phòng bảo vệ của cải và
tính mạng của dân làng; kịp thời ngăn chặn những kẻ có hành vi côn đồ gây gổ đánh nhau, phá đám lễ hội… Các
quan viên chức sắc cùng các bô lão trong đó giữ vai trò chủ tế điều
khiển cuộc tế thần (thánh) và chỉ huy đám rước; còn lại đều mũ cao áo
dài là lượt vào lễ, sau đó đi theo đám rước.
Thường sau phần lễ đến phần hội. Các quan viên chức sắc và các
trưởng lão (lão thượng thọ) tham gia phần hội, cầm chịch cho các trò
chơi dân gian mang tính thể thao, hay nghệ thuật. Họ chấm giải cho những
cuộc đua thuyền trên sông, bắt vịt trên ao, đánh cờ người; hay chọi gà,
kéo co, vật cầu. Hoặc cầm chầu (trống chầu) cho hát văn hay hát ca trù,
ả đào ở sân đình trong những đêm hội làng tưng
bừng vào mùa Xuân hay mùa Thu. Tráng đinh và đại đa
số dân làng là những người tham gia chímh trong ngày hội, những cuộc
thi thể thao, các trò vui dân gian. Trong những đêm hội có ca
xướng cũng có thể là cây nhà lá vườn- đội chèo, đội tuồng của làng góp
vui, cùng dự thi; nhưng có thể làng mời Giáo phường nơi khác đến biểu
diễn, khiến đêm hội ca xướng ở làng quê tưng bừng, nhộn nhịp; muôn màu
muôn vẻ.
Thường
trong những ngày hội làng bao giờ cũng đi liền với cỗ bàn hương ẩm ở
đình chung. Hương ước một số làng quy định:
quan nhất phẩm hoặc Tiến sĩ một mình một cỗ (một mâm). Nếu không có vị nào quan tước cao thì ưu tiên cụ đại thọ-
cao tuổi nhất trong làng một mình một cỗ. Thứ đến các quan tam tứ
phẩm cứ hai người một cỗ; tứ lục phẩm 4 người một cỗ; thất bát cửu phẩm
6 người một cỗ..
Các
cụ thọ 90 hoặc 80 cứ 2 người một cỗ; 60- 70 tuổi 4 cụ một cỗ; các cụ mới
lên lão 50- 55 tuổi 6 cụ một cỗ.
Các
tráng đinh theo thứ tự tuổi tác từ 50 trở
xuống và theo vị thứ bàn nhất, nhị, tam, tứ… cứ 6 người một cỗ.
Ai
không ngồi đúng vị thứ của mình khi hương ẩm, theo quy đinh coi như vi
phạm lệ làng- hương ước, sẽ bị phạt tiền hay trầu rượu để tạ làng; hoặc
bị hạ vị thứ mâm- bàn tuỳ theo mức độ vi phạm; có thể hạ từ bàn nhất
xuống bàn nhị hoặc bàn tư. Mức độ nặng hơn kẻ vi phạm có thể bị truất
quyền dự hương ẩm trong một năm hoặc vài năm..
Thậm chí họ bị cấm dự đình chung một thời
gian theo quy định của hương ước.
Theo quy định trong hương ước đi liền với vị thứ hương
ầm là quy định phần biếu. Người được ngồi mâm nhất thường được nhận phần biếu tuỳ
theo lệ làng mỗi nơi; có thể là một thủ lợn
hay thủ bò; hoặc thủ lợn kèm mâm xôi. Chiếc cổ lợn hay cổ bò có thể được
chia làm 2 hoặc 4 phần để biếu các quan viên hoặc phụ lão, nếu có triều
quan (người làm quan ở triều đình tham dự việc làng) thì biếu triều
quan, nếu không có triều quan thì biếu Chánh tổng, hay Xã trưởng, Lý
trưởng và các cụ thượng thọ. Cũng có nơi không biếu
cổ lợn, cổ bò thì biếu các vị miếng thịt thăn; Xã khán (Khán thủ) được
biếu thêm chiếc chân gà. Đại đa số các tráng đinh tham dự hương
ẩm được biếu đĩa xôi hay phẩm oản, hoặc phong trầu hay hoa quả.
Phần biếu xét về giá trị kinh tế tuy chênh lệch không
lớn lắm nhưng thể hiện sự kính trọng đối với những người có chức tước,
đỗ đạt cao- danh giá nhất làng. Vì thế tục ngữ có câu: “một miếng giữ làng hơn
một sàng xó bếp” nhằm đề cao, khích lệ trai tráng trong làng gắng công
dùi mài đèn sách học Nho vươn lên chiếm bảng vàng bia đá làm quan cao
chức trọng; “sống ở làng mà sang ở nước”; làm danh giá cho gia đình dòng
họ, làng xóm và đất nước.
Tuy
nhiên, vị thứ đình chung đã tiêm nhiễm vào
đầu óc ngưòi ta gây ra không ít những trở ngại trong đời cộng đồng. Người ta tranh nhau ngôi thứ vừa làm mất tình thân hữu,
tình xóm giềng; vừa mất sản nghiệp.Vì đoạt
“được chỗ ngồi, trôi chỗ ở” khiến cuộc sống cá nhân gia đình, vợ con dở
khóc dở cười sau lỹ tre xanh.Địa vị còn khiến
người ta đố kỵ, hẹp hòi; ngăn trở nhau không tạo nên một hợp lực mạnh
mẽ để xây dựng cuộc sống cộng đồng làng xã tốt đẹp hơn…Dù sao cũng là
biểu hiện thái quá của tục xôi thịt một bạc tục xấu ở làng xã xưa còn
ghi trong hương ước.
Với
vị thứ đình chung thể hiện trong hương ước
nêu trên cho thấy một hình ảnh khá rõ nét về dân chủ đẳng cấp quân chủ
được thu nhỏ ở làng quê xưa. Vị thứ đình chung
gần giống như một buổi thiết triều, chia ra hai bên tả văn, hữu võ theo
thứ bậc cao thấp khác nhau. Điều đó cho thấy cho thấy thiết chế xã hội
theo mô hình đạo lý Nho gia từ trên triều đình đến làng xã là một thể
thống nhất, chính sự thống nhất mô hình này đã tạo ra một trật tự, nề
nếp giữ được sự ổn định thể chế dân chủ ở làng xã thông qua hương ước.
Sự ảnh hưởng của đạo lý Nho gia quá sâu sắc, tạo nên được mặt tích cực
như đã thấy nhưng cũng chứa đựng trong đó cả bạc tục, tạo ra sự trì trệ,
bảo thủ làm cản trở sự phát triển của cộng đồng xã hội. Những điều trình bày trên đây trong khuôn khổ bản tham
luận chưa nói được nhiều; nhưng có thể rút ra nhận xét sau đây.
Hương ước – bản lệ làng thành văn của các làng xã cổ
truyền Việt Nam
Một
điều kiện đặc biệt khi nghiên cứu hương ước làng xã cổ truyền, với những
ảnh hưởng của đạo lý Nho gia không thể không chú ý đến việc các nhà Nho
Việt Nam đã tiếp thu Lam Điền Lã thị hương ước- bản hương ước mẫu kinh
điển thời Bắc Tống (Trung Quốc) cả về tử tưởng lẫn nội dung. Việc tiếp thu Lam Điền Lã thị hương ước của các nhà Nho Việt
Nam
muộn hơn 2 thế kỷ so với các sĩ phu Triều Tiên.
Song điều đó cho thấy ảnh hưởng của đạo lý Nho gia đối với châu, quận,
diện, lý của Triều Tiên và đối với làng xã Việt Nam là hiển nhiên. Các
nhà Nho Triều Tiên (gồm cả Bắc Triều Tiên và Hàn Quốc) và các nhà Nho
Việt Nam dựa vào đó đều có những sáng tạo riêng trong việc lập ra hương
ước phù hợp với hoàn cảnh địa lý và điều kiện lịch sử mỗi địa phương,
nhằm duy trì phong tục tập quán và những nét văn hoá đặc sắc riêng của
mỗi dân tộc.
Như
vậy, việc các làng xã cổ truyền chịu ảnh hưởng và tiếp thu những giáo lý kinh điển Nho gia đã tạo nền tảng
để hình thành nên hương ước. Trong đó bao trùm lên cả tính mục đích và
nội dung của hương ước (như đã trình bày). Thông qua
hương ước nhằm xây dựng phong tục thuần hậu ở làng xã. Cũng qua
đó để Nhà nước quân chủ phổ biến giáo lý phong kiến, làm giàu phong tục,
khống chế các làng xã theo quỹ đạo quân chủ.
Tuy vậy, đã có nơi có lúc “phép vua thua tục dân”.Hương ước là biểu tượng của làng xã cần được tiếp tục
nghiên cứu.
Hà Nội mùa Hạ Bính Tuất (2007).
Chú
thích
1 . Tào Quốc Khánh- Đặc điểm phổ biến của việc
thi hành hương ước đời Minh.Tạp chí nghiên
cứu văn hóa Trung Quốc.Số 1.1997.Thạc sĩ Nguyễn Hữu Tâm dịch từ nguyên bản Trung văn.
2 Xem thêm- Phạm Thị Thuỳ Vinh. Quang Châu
hương ước điều mục bản hương ước cổ nhất của Triều Tiên.TC Hán nôm.Số 3- 2005.
3 .Tục lệ cổ truyền làng Việt Nam
4 . Hương ước Nghệ An. Nxb Chính trị quốc gia.HN.1998. Tr 164.
5 . Hương ước Thanh Hoá. Nxb KHXH. HN 2000.Tr 128.
6 . Hương ước Hà Tĩnh. Sở VHTT.1996. Tr 39- 40.
7 . Hương ước nghệ An. Sđd. Tr 84.
8 . Hương ước Hà Tĩnh. Sđd. Tr 70.
9 . Tục lệ cổ truyền…Sđd. Tr 201.
10 . Tục lệ cổ truyền.. Sđd. Tr 288.
11 . Hương ước Thanh Hoá.. Sdd. Tr 41.
12 . Hương ước Nghệ An.. Sđd. Tr 132.
Tài
liệu tham khảo
1, Hương ước cổ Hà Tây – Nguyễn Tá Nhí, Đặng Văn Tu giới
thiệu. Bảo tàng tổng hợp.Sở VHTT Hà
Tây 1993.
2, Hương ước Hà Tĩnh. Võ Quang Trọng, Phạm Quỳnh Phương
(sưu tầm). Vũ Ngọc Khánh giới thiệu, Thái Kim Đỉnh hiệu đính.Sở VHTT Hà Tĩnh 1996.
3,
Hương ước Nghệ An- Ninh Viết Giao (Chủ biên).
Nxb Chính trị quốc gia.HN
1998.
4, Hương ước Thanh Hóa. Nxb KHXH. HN
2000.
5, Phan kế Bính. Việt Nam
6, Tào Quốc Khánh. Đặc điểm phổ biến của việc
thi hành hương ước đời Minh.Nghiên cứu văn
hóa Trung Quốc.Số 1- 1997.Th S. Nguyễn Hữu Tâm dịch.
7, Tục lệ cổ truyền làng xã Việt Nam
8,
Vũ Duy Mền (chủ biên)- Hoàng Minh Lợi. Hương ước làng xã Bắc Bộ VN với luật làng KanTo Nhật Bản
(thế kỷ XVII-XIX).Viện Sử học HN 2001.
9, Vũ Duy Mền. Tìm lại làng Việt xưa. Nxb Văn
hóa thông tin.HN 2006.
Tài
liệu chữ Hán Nôm:
10, Đại Phùng tổng khoán ước. Lưu ở Viện
Hán Nôm- VHN.
11, Đông Lao thâu khoán (khoán đồng). Lưu ở làng
Đông Lao, Hoài Đức, Hà Tây.
12, Đông Miếu thôn khoán. Lưu ở Viện
Sử học.
13, Đông Ngạc xã các giáp lệ bạ. VHN.
14, Đông ngạc xã hương ước điều lệ. (VHN).
15, Đông Ngạc xã tục lệ. Lưu ở làng
Đông Ngạc, Từ Liêm, Hà Nội.
16, Kim Nhân Kiệt. Hàn Tướng Quyền. Triều
Tiên thời đại xã hội sử nghiên cứu sử liệu tùng thư.
Bản cảnh văn hóa xã phát hành.Soeul. Hàn Quốc. 1986.
17, Kiều Trì tam phiên khoán. VHN.
18, Khoán ước làng Đại Mỗ (chữ Nôm). Lưu ở làng
Đại Mỗ, Từ Liêm, Hà Nội.
19, Hoa Cầu xã hương lệ. VHN.
20, La Khê xã Tây thôn khoán ước. VHN.
21, La Khê xã Văn hội giáp khoán lệ. VHN.
22, Long Đằng phường lệ. VHN.
23, Mộ Trạch xã cựu khoán. Lưu ở làng
Mộ Trạch, Tân Hồng, Bình Giang, Hải Dương.
24, Ngọc Mạch thôn hương lệ. VHN.
25, Ngọc Than đồng ấp khoán. Lưu ở làng Ngọc Than, Ngọc Mỹ.
Quốc Oai, Hà Tây.
26, Nhân Aí văn hội khoán. VHN.
27, Thịnh Liệt xã hương ước. VHN.
28, Thượng Cát xã hương lệ. VHN.
38, Thượng cố xã Tam Sơn đồng dân công ước chí. Lưu ở làng
Tam Sơn, Từ Sơn, Bắc Ninh.
39, Tuần lệ. Lưu ở xã Cộng hòa, Hoài Đức, Hà
Tây.
…
[Tóm tắt]
Trong làng xã cổ truyền Việt Nam
Nam
” trên một số mặt sau:
1. Giáo lý kinh điển Nho gia
Giáo lý Nho gia trong “Lam Điền Lã thi hương ước”- bản
hương ước kinh điển (mẫu) thời Bắc Tống (Trung Quốc).
Hương
ước làng xã Việt Nam
Một
số sách kinh điển Nho gia ảnh hưởng trực tiếp đến hương ước làng xã Việt
Nam : Chu lễ; Lễ ký; Kinh thi; Luận ngữ; Truyện..
2. Đạo lý Nho gia
Quy định về đạo hiếu đễ (quan hệ cha mẹ- con cái; chồng-
vợ; anh- em).
Quy định về quan hệ láng giềng hòa thuận.
Quy
định về trung tín..
3. Dân chủ Nho gia
Quy
định về vị thứ (chỗ ngồi) đình chung khi làng
hội hè, đình đám - lễ hội, hương ẩm, chia biếu phần- Trọng tước (quan
tước) hơn trọng xỉ (tuổi).
Quy đinh lệ mừng- Đỗ đạt, thành quan, lên lão.
Trọng nam khinh nữ; phân biệt giầu nghèo, ngụ cư- chính
cư (bạc tục- tục xấu).
Như
vậy hương ước làng xã cổ truyền là sản phẩm văn hóa Việt; song sự ảnh
hưởng, tiếp thu đạo lý Nho gia từ Trung Quốc
là điều hiển nhiên. Hương ước Việt Nam
***
THE IMPRINT OF CONFUCIANISM on VIETNAMESE ANCIENT VILLAGE
REGULATION
Vu Duy Men, Ph.D.
In
Vietnamese ancient villages, there was once popular Huong Uoc (known as
written village regulations) which is a very typical intangible culture
product. Huong Uoc was not only the result of village development
process but also was under influence of Confucianism. This article aims
to analyze “The imprint of Confucianism on Vietnamese ancient village
regulations” in the following aspects:
1. Classical Confucian doctrine
Confucian doctrine in “Lam dien La thi Huong uoc” – a
sample of classical Huong Uoc under China
Vietnamese Huong Uoc wasunder great impact of “Lam dien
La thi Huong uoc”.
Some
of classical Confucian books which had direct influence on Vietnamese
Huong Uoc: Chu Le, Le
Ky
2. Confucianists’ morality
Conventions
on filial duty (the relationship between parents and offspring, husband
and wife, brothers)
Conventions on good neighborly relations.
Conventions
on constancy…
3. Confucianists’ democracy
Convention
on positions in the communal house when there was village festival,
post-worship feast. Convention on gift (thinking
highly of title and slighting ages).
Convention on celebration of passing examinations,
becoming mandarin, reaching old age.
On
the other hand, there were also bad conventions on men chauvinism,
wealth and poverty discrimination, village original residents and
strangers.
Huong
Uoc is a Vietnamese cultural product. However, it is obvious that it
has been influenced by Chinese Confucianism. No one can deny that Huong
Uoc has its own character. It is the cultural exchange and customization
as well as the process of selective acceptance and incessantly
creativeness to develop and integrate into the civilized world.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét